Skýrsluspuninn

Í hvert sinn sem búist er við skýrslu og áliti rannsóknarnefndar Alþingis, fer í gang spuni í fjölmiðlum. Sá spuni er einfaldur: „Spuninn er byrjaður“, bergmála fjölmiðlamenn og ákafaálitsgjafar, og bæta því við að greinilegt sé að „áhrifamenn“ séu „byrjaðir að grafa undan rannsóknarnefndinni“. Þessi spuni hefur tvennan tilgang. Fjölmiðlamenn, ákafaálitsgjafar  og óðabloggarar vilja ráða opinberri umræðu á Íslandi sem mest. Þeir ætla sjálfum sér að ákveða hvað úr áliti nefndarinnar fái athygli. Þess vegna má ekkert verða til þess fyrirfram að draga úr trú manna á óskeikulleika nefndarmanna. Þess vegna er reynt að bregðast fyrirfram við því ef nefndin, vinna hennar eða niðurstöður, verða gagnrýnd. Það verður þá bara „spuni“ vondra manna. Á dögunum birti meira að segja fréttaþátturinn Spegillinn sérstakt ávarp fréttaritara Ríkisútvarpsins í Lundúnum þessa efnis, og bættist það í röð fleiri ávarpa þess fréttaritara til þjóðarinnar. Einn þáttastjórnandi Ríkisútvarpsins hefur mánuðum saman bloggað utan vinnutíma að niðurstöður nefndarinnar megi ekki verða „hvítþvottur“, og felst í því að þáttastjórnandinn hafi þegar ákveðið hvað rétt sé og rangt, og skuli nefndarmenn eiga hann á fæti ef þeir standi ekki undir kröfum hans. Skilaboðin eru skýr: Ef nefndarmenn áfellast þá sem þáttastjórnandinn hatast við, þá verða þeir lofsungnir fyrir „merkilegt verk“. Annars verða þeir úthrópaðir fyrir hvítþvott. Þegar slíkur söngur hefur verið sunginn mánuðum saman, bæði hjá þessum álitsgjafa og svipuðum, þá er spurning hversu sterk bein nefndarmanna eru, það er að segja þeirra tveggja sem ekki skýrðu frá því opinberlega í upphafi rannsóknar hverjar niðurstöðurnar yrðu, eins og einn nefndarmanna gerði og fréttamenn og álitsgjafar létu sér vel líka - eitt er þó ljóst, eftir opinber skrif þáttarstjórnandans um það hvernig skýrslan eigi að vera er ljóst að útilokað er að hann stýri umræðu um efni hennar á vegnum Ríkisútvarpsins.

„Áætluð“ skil

Af og til birtast fréttamenn og skýra frá því að birting skýrslu nefndarinnar muni enn dragast um svo og svo margar vikur. Er þá gjarnan nefnt í framhjáhlaupi að birtingin hafi verið „áætluð“ fyrsta febrúar. Það er villandi orðalag, sem þó hefur verið notað í mörgum fréttatímum. Birting skýrslunnar var ekkert „áætluð“ um það leyti. Í lögum um nefndina eru einfaldlega skýr fyrirmæli þess efnis að skýrslan skuli birt fyrir lok janúar 2010. Nefndarmenn sjálfir ákváðu hins vegar að fara ekki eftir þeim lagafyrirmælum, án þess að heyrst hafi að sú staðreynd hafi gefið þeim tilefni til að efast um eigið ágæti til að meta störf annarra. En þetta nefna álitsgjafarnir og fréttamennirnir sjaldan. Á þeim bæjum er heitt vonað eftir að nefndarmenn vegi að einhverjum þeirra sem álitsgjafarnir eru á móti, hafa jafnvel rægt árum saman, og meðan sú von lifir, má ekkert verða til þess að draga úr trúverðugleika nefndarmanna. En ef þeir bregðast vonunum, þá verður nú annað uppi á teningnum. Þá verður bloggað fram á nótt: Hvítþvottur, hvítþvottur!

Skyldu draumarnir rætast?

Ekki veit ég hvort draumar ákafra álitsgjafa rætast. Flestir venjulegir menn myndu auðvitað telja augljóst að gjaldþrot einkafyrirtækja væru á ábyrgð stjórnenda eða eigenda einkafyrirtækja en ekki ríkisins. En hvað veit maður. Einn nefndarmanna kenndi starfsmönnum eftirlitsstofnana opinberlega um bankahrunið um leið og hún settist í nefndina til að rannsaka orsakir bankahunsins. (Fréttamenn og álitsgjafar virtust ekki telja þetta valda vanhæfi hennar, og hefði verið gaman að velta fyrir sér hvort þeir hefðu verið sömu skoðunar ef hún hefði lýst gagnstæðum viðhorfum.) Hinir nefndarmennirnir tveir hafa svo sérhæft sig í að leita að mistökum stjórnsýslunnar. Kannski hefur hér fundist nefnd sem gæti látið drauma álitsgjafanna rætast, en því verður ekki trúað fyrirfram.

Á síðasta ári skrifaði þáverandi formaður Viðskiptaráðs merkilega blaðagrein. Þar sagði hann að skýrslunnar væri nú skammt að bíða og væri „mikilvægt að þeir aðilar sem gagnrýni hljóta taki hana til sín og nýti til uppbyggilegra umbóta. Þar gildir einu hvort gagnrýnin snúi að stjórnmálamönnum, embættismönnum, fjölmiðlum, hagsmunasamtökum atvinnulífs eða forystumönnum í viðskiptalífinu.“ Þetta voru óvænt en um leið ánægjuleg viðhorf úr viðskiptalífinu, þar sem álitum opinberra nefnda er yfirleitt mætt af fyllsta mætti og rannsakendum er yfirleitt mætt með lögfræðingaher. Kannski er þetta til marks um ný viðhorf í viðskiptalífinu. En kannski er þetta traust á nefndinni til marks um eitthvað annað.

     -greinin birtist í Morgunblaðinu 3.apríl 2010.